Euskal Herria Txile urrunetik
Ainara MADARIAGA GARCÉS DE LOS FAYOS
Traducción al español
Imajinario hitzak badu xarma berezi bat, edo behintzat xarma sorrarazi egiten digu batzuei. Imajinatu, pentsatu, amets egin, irudikatu, buruan ikusi, bihotzean sentitu edo iradoki egiten dugun guzti hori, gure barnean, horixe da imajinarioa, lerro hauetan aztertzen saiatuko garen gaia, alegia. Txilen kokatuko dugu artikulu honetan jorratuko dugun gaiaren leku geografikoa eta Euskal Herrian alegiazko lekua. Hau da, euskal-txiletarrak Txiletik Euskal Herriari buruz duten imajinarioak aztertuko ditugu. Metodologia oso baliotsu bat erabiliko dugu horretarako, ahozko historia, euskal-txiletarren hitzen eta kontakizunen bitartez, zelan hain urruti eta, era berean, hain gertu duten Euskal Herria imajinatzen duten ikusteko. Urruti distantzia aldetik, eta gertu bihotz eta buruan. Gizaldiz gizaldi, belaunaldiz belaunaldi, euskal imajinarioa, gomuta, ideia, sentimendua igaro egiten da eta galdu ezean, oraindik dirau XXI. mende honetan.
Benedict Andersonek honela definitzen du imajinatutako erkidegoa: “Nazioa bada politikoki imajinatutako erkidegoa, mugatua eta subiranoa” eta “nazionalismoaren magia, zoria patu bihurtzean datza”1. Hau da, gizateriak pentsatu izan badu nazioak denboraren hasieran sortu egin zirela, ohar gaitezke, ez dela horrela izan, nazioak ez direla horrela historikoki, ez datozela eginda, baizik eta etengabe sortzen ditugula, nortasunak bezala, etengabe taxutu eta historikoki eraiki egiten ditugu, bukatu gabe dagoen prozesu baten barnean. “Kontzientziaren aldaketa sakon guztiak, natura beragatik, badakartzate amnesia bereizgarriak. Ahazte hauetatik jalgi egiten dira, egoera historiko berezietan, narratibak”, ideia hau Homi K. Bhabha, ikertzaile postkolonialistak esaten duenarekin lotzen dugu, berak baieztatzen baitu, nazioak kulturen arteko konpetentzia edo borrokaren arteko elkarrekintza hibridoaren eraikuntza narratiboak direla. Berak “Hirugarren Espazioa” (Third Space) deitzen dio, kultura hibrido edo nahasteari; migrazioak, hain zuzen, bere jatorrizko lekuko tradizioak ekartzen dute beraiekin eta kultura hartzailearekin aurkitzen direnean, hor mestizajea martxan jartzen da. Euskaldunak eta beraien ondorengoak Txilera heltzean, emigratu edo erbesteratu bezala, Txileko kultura eta tradizioekin nahastu egiten dira eta hor jartzen da martxan mestizajea, Bhabhak deitzen duen hibridajea (Hibridity). Gloria Totoricagüenak izatez, holaxe deitzen ditu diasporako nortasunak, euskalduna barne, identitate hibridoak edo nortasun oro dimentsionatuak (multidimensional identyties). Euskaldunari, diaspora deitu ahal bazaio, bere euskal nortasuna bilatzen du eta hau imajinatu egiten du, munduko puntu guztietatik, migrazio-lekualdatzetik.
Horrelako migrazio-lekualdatze bat Txileko Errepublika da. Txilek, euskal presentzia izan du XVI. mendetik. Mende horretan eta hurrengoan badirudi euskal presentzia ehuneko hogeita zazpian kalkulatzen dela, Hegoaldeko euskaldunena behintzat. XVIII. mendean, esaten omen da, euskaldunak aristokrazia sortu zutela edo Txileko aristokrazia euskaldunetatik datorrela, horregatik ezagutzen da aristocracia castellano-vasca bezala. Ez da arraroa holakoak entzutea, Unamunoren esaldi famatua “Euskaldunek bi gauza egin dute: Jesusen Lagundia eta Txile”, ia doktrina bezala erabiltzen denean Txilen bertan. Txileko inmigrazioak orokorrean, historian zehar, ez du ehuneko bosta gainditu, baina inmigrazio hau kuantitatiboki neurtu beharrean, kualitatiboki balioztatu behar dugu eta orduan ohartuko gara, euskal presentzia Txilen garrantzi handikoa izan dela eta honen aztarna edonon aurki dezakegula, izen toponimikoetan, abizenetan, kaleetan2 eta askok esaten duten bezala, Txileko izatean bertan. Trinidad Zaldivar txiletarrak, euskal jatorria duena, bere arbasoak XVII. mendera atzera egiten dute, bi komunitate bereizten ditu euskal-txiletarrentzat, Koloniarekin heldutakoak eta XX. mendean heldutakoak. Berarekin izandako elkarrizketan, hurrengoa esaten du: “Sentitzen dut, etorri egin zen lehenengo komunitate hura, txiletarra izan zela, Txileko hezurra da, badago zerbait, Euskal Herriak ondare iraunkor bat utzi izan balu bezala, ni nonbait, beti pentsatu izan dut etorri egin zen jendea, Euskal Herriaren luzapen geografiko bat bezala izan zela, Txile lurralde horren luzapen bat izango balitz bezala”. Trinidadek, Euskal Herria bisitatzean, Txileko ispilu bat ikusi zuen bertan. Txilen Euskal Herria ikustea, euskal-txiletar askori gertatzen zaie. Drina Urdangarin, euskaldunen alaba, Euskal Herria definitzeko, Txileren bitartez egiten du: “Hemen Txilen antzeko lekuak daude, Chiloe hain zuzen, oso polita da ere, leku berde bat da ardiekin, euriarekin, hodeiekin, hodei loditsuak bezala, hain antzekoa da, eta itsasoa, itsasoa esatea falta izan zait”3. Drinak euskera ikasten du, aitarekin eta Santiago de Txileko eusko etxean, berarentzat euskera bada: “Niri euskera gustatzen zait ikastea gustatzen zaidalako, hain desberdina denez, gauzen beste aldea ikusten lagunarazten dit”. Maite Camus txiletarra, euskaldunen biloba, honela gogoratzen du Euskal Herriarekin izandako lehenengo kontaktua, hamalau urte zituenean: “Algortara ailegatu nintzen eta…nire etxera heltzea bezalakoa zen. Berdina jaten zuten, ohitura berak, azturak berdinak ziren. Janaria nire etxean bezala prestatzen zen. Nire oroitzapenik politenak, han bizi izandako hiru hilabeteenak dira, nire etxean bizitzea bezala izan zen, izeko-osaba, lehengusu eta senitartekoekin, oso gertu sentitu izan ditudanak beti, gutun, Gabonetako posta-txartelen bitartez, baina inoiz ez ikusi ez nituenak”. Lehenengo bisita hori baino lehen, Euskal Herriari buruz zuen irudia honela definitzen du: “Hori baino lehen, oroitzapena, edo irudia, agian bazen urrutiago zegoen zerbaitena, nahiz eta oso barnean dagoen irudia izan da beti nire familian, ez zen bizipena, baina hara heldu eta beti kontatu izan zidatena bizitzea bezala izan zen”. Tere Zumalde, Bilbon jaioa eta 1961tik Txilen bizi dena, honela gogoratzen du Euskal Herria: “Nik agian haurra bezala gogoratzen dut, aiton-amonak, baserria, oporrak. Agian ditudan gomutak haurtzaroarenak dira. Nik hamazortzi urterekin laga egin nuen Bilbo eta Oñati, udak igaro egiten genuen lekua, ditudan gomutak nerabezaroarenak dira, haurtzaroarenak, erromantikoak, agian inozoak”. Euskal Herritik zuzenean Txilera heldutakoak, oso azalean dute beraien nortasuna, euskaldunak direla hain zuzen, txiletarrak diren heinean baita ere. Gehitze honetan sortu egiten da hidridaje edo nahasketa hori, euskal kutsua eta txiletar kutsua duten pertsonak eratzen dira, euskal-txiletarrak. Castor Narvarte filosofoak, Txilera erbesteratu zena 1939an, honako hau esaten du bere egoerari buruz: “Inoiz ez naiz txiletarra sentitu. Euskalduna sentitzen naiz. Iragaitzaz nago hemen Txilen, nire aberria Euskal Herria da. Bidasoa da, Jaizkibel, Nafarroa, nire amarekin udak igarotzera joaten ginen lekua”. Bere Euskal Herri minaren irudia Nafarroa da, Gipuzkoa, Irun, Hendaia, Aiako Haitza, Ultzamako Harana, Baztan, Belate dira, “Aberriari buruz dugun irudia sentikorra da” Txiletik behintzat eta gehitzen du: “Irudi intelektuala, ez da irudi bat besterik, nire gomutetan, interpretazio bat baizik”. Antonio Andres Urbieta, Plentzian jaioa 1918an eta 1945tik Txilen bizi dena, dudarik ez du esatean, bera ehuneko mila dela euskalduna eta bere terapiarik hoberena gaur egun, Santiago de Txileko euskal abesbatzaren parte izatea dela. Malen Letamendi, Txilen jaioa, euskaldunen alaba, Andres Urbieta bezala, ehuneko ehun euskalduna dela esaten du.
Badaude Baztanetik emigratu zuten bi emakume eta gaur egun Txilen bizi direnak, oso euskaltzaleak direnak eta nortasunez, euskaldunak, baina hainbeste urte Txilen eman ostean eta beraien sendia Txileko errepublikan osatu ostean, gaur egun Txilen dutela burua; hauxe komentatzen dute: Euskal Herria “zerbait beti faltan botatzen da, nik adibidez orain noanean, oso pozik noa, baina itzultzen naizenean (Txilera) alaiago itzultzen naiz” esaten du Eustakia Etcheverrigaray, Etxalarren jaiotako anderea 1917an. Gauza bera esaten digu Dominica Etchartek, Erratzun jaiotakoa 1927an, Euskal Herrira itzuliko balitz bizitzera: “Ez, hain ondo nago hemen, ez dudala espero han hobeto egotea. Ez, adibidez, nire semeak hara joango balira, orduan ni joango nintzateke, baina bestela, hara, zertara?”. Bi baztandar hauek, beraien herri minetik gehien faltan sentitzen dutena igandeak dira: “Batez ere igandeak, han lagunekin ematen nituela, astean zehar ez nuen hainbeste falta sumatzen, zeren ni makina bezala, lana, okindegia, erosketak, arropa garbitu eta horrena ezer ez. Igandeak baziren, jolasa eta jolasa, meza, elizan abestu, batek harmoniuma jotzen zuen, nik abesten nuen”. Eustakiak antzekoa esaten du igandeei buruz: “Oso ondo igarotzen genuen, plazan dantza egiten genuen, hori da gehien faltan sumatzen dena behin Txilera helduta, han igande egunetan bata bestearekin dantza egiten genuen, emakumeen artean, hemen ez da dantzarik egiten, beraz hobeto igarotzen genuen”. Emakume hauek Santiago de Txilen bizi dira, hiri handi bat, non sozializazio lekuetariko bat eusko etxea dute, baina ez da Baztaneko herri txikietan bezalako giroa errepikatzen, horregatik igandeetako falta sumatze hori. Euskal abestiak entzutean ere herri mina sentitzen dute, Dominicak esaten du: “Asko gogoratzen naiz Euskal Herriaz batez ere abestiak entzuten ditudanean, oilo azala jartzen zait. Hasieran asko sumatzen nuen faltan etxea, bazkariak, adibidez chocloa, nik esaten nien, ez eman gauzatxo hori”.
Euskaldunak Txilen asko dira, ez badira zuzenean Euskal Herritik emigratutakoak edo erbesteratuak, hauen ondorengoak dira, baina euskaldun sentitzen diren pertsona asko ditugu gaur egun Txilen. Badaude beste asko ere, euskaldun abizen bat dutela edo beraien arbasoren bat Euskal Herritik heldu zela eta ez daude jakinaren gainean. Baina jakin badakitenak euskal kutsuren bat dutela beraien barnean, horiek Euskal Herria imajinatzen, irudikatzen dute etengabe, guk, euskaldunok, egiten dugun bezala. Batzuk euskal lurren kanpotik egiten dute eta besteak barrutik, baina Euskal Herria etengabe irudikatzen da, imajinario desberdin eta anitzak eratuz. Zein da gaur egungo benetako Euskal Herria? Iraganeko zatiak, orainaldia eta geroaldiko ametsak dituena baino? Zein da euskal nortasuna? Euskal Herritik eta munduko edozein txokotik etengabe, denon artean, birsortu eta eraiki egiten duguna baino?
1 Benedict ANDERSON: Imagined Communities. Reflections on the origin and spread of nationalism, Verso, London, 1991 (revised edition, first edition 1983).
2 Miguel Labordek laurehun kale baino gehiago zenbatu ditu euskal izenekin Santiago de Txilen.
3 Elkarrizketa hauek Txilen bizi diren euskaldunei egindakoak dira, 2004ko urria eta 2005eko urtarrila artean. Bai Euskal Herritik heldutakoei, zein Txilen jaiotakoei, adin, giro, ideologia eta genero desberdinetako pertsonei, euskal munduaren zerikusia dutelarik.
No hay comentarios:
Publicar un comentario